Мне, Панасу, тут патрэбна
Ўсё агледзець, бо – глядун:
Бачу золата і срэбра,
Для адных – паэт-пявун
Для другіх – рыфмач заўзяты,
У якога тут не так:
І памер, маўляў, гарбаты,
І праз рыфму пэўны брак…
Не пайшлі б, браткі, вы долам! –
Так я крытыкам скажу.
Мой сусед Яцкоў Мікола* -
Ой, сябрук – вам далажу!
У хату зойдзе, павітае, -
Ад культуры чалавек!
І гаворка ж залатая –
Так і слухаў бы ўвесь век!
Вось і ўчора надвячоркам,
Як каровы ўжо прыйшлі,
Клямку ён маю пашморкаў,
Сеў, нібы Гарсія Лорка* ,
І, каб чулі ўсе Брылі* ,
З непадробленым імпэтам –
Справу маеце з паэтам! –
Распачаў аповед свой.
З а п р а ш э н н е .
“Ой, Панасе, я ж – герой!
З беластоцкіх ажно Крынак*
Запрашэнне атрымаў!
Справы ўсе свае адрынуў,
Хоць зашмат, дарэчы, спраў,
І паехаў. Бо пазваў –
Божа ж мой! – Сакрат Яновіч* -
Найвядомы беларус!
Нейкі вырашыў нанова
Там зрабіць ён землятрус:
З усяе – ого! – Эўропы
Назапрошваў сябрукоў –
Роднай мовы ўзвіць Акропаль,
І - каб рэха ўсцяж вякоў!”* …
Змоўк Мікола, нечакана
Захлынуўшыся слязой…
Вось яна, браткі. – абранасць!
Во з кім побач! Божа ж мой!..
А Мікола мой тым часам
Супакоіўся і зноў
З успамінамі сам-насам, -
Паплылі жывінкі слоў…
М а с т а к о ў ц ы .
“Ну, вядома ж, мой ты братка,
Я без жонкі – нікуды:
Ала трэба для парадку,
Ёлкі-палкі-жалуды!
Ды й наогул: за кардонам*
Йна ніколі не была –
Не ўзнімалася з тым звонам
І тым цветам не цвіла.
Да таго ж, спяваць нам трэба:
Мастакоўцы мы усё ж!
Мы без песняў – як без хлеба!
Нас заўжды на песні множ!*
Сам Яновіч нас паслухаў
І сказаў: “Ого, аднак!
Трэба копіі тых зрухаў,
Бо Яцкоў, бач, не лайдак!
Нават голас нейкі мае –
Не бяда, што не Кабзон*!
Вунь паэтаў як зганяе
Пад утульны парасон!”…
Нам Сакратава здзіўленне –
Нібы той жывы бальзам.
П а д р ы х т о ў к а .
Усё зрабілі мы ў імгненне:
“Дому Польскага”* спеў брам,
Візаў строгіх два дазволы,
Пошук спонсараў – прыколы!* –
Запакоўка хатулёў
І з Брылёў у Магілёў.
А спякота - mamma mia!*
Лета ўрэшце падплыло,-
Сэрца аж спацела ные,
Аж дыханне заняло.
Але – трэба!.. Абшчапіўшы
Непад’ёмны той хатуль,
Мы туды, цягнік дзе свішча
Й машыніст трымае руль.
Ну, да Васі Навічонка*
Мы забеглі: ён – ого! –
Даў даляраў незлічона –
Цэлых трыццаць! І яго
Мы за гэта помніць будзем
І ў той Польшчы не забудзем –
Нейкай жэсці трэба йму,
А навошта – не майму.
В а к з а л .
Вось цягнік “Унеча – Гродна”*.
Нумар “пяць” вагон. Натоўп.
Як бы той народ гаротны
Нам у плечы не натоўк!..
Зашчаміліся. Чакаем –
Можа, Саша* падбяжыць.
Во – прабег! Крычым, гукаем –
Аж стары вакзал дрыжыць.
Падляцеў. Зубоў зіхценне –
Нават тамбур пасвятлеў.
А ў наступнае імгненне
Засіпеў гудочны спеў,
І дарога пачалася, -
Дзе ты, Гродна? Сустракай!..
Апынуліся мы ў часе,
Побач з намі – родны край.
В а г о н .
А ў вагоне тым плацкартным
Шавяленне, ўздыхі, шум –
Просты люд тут, без пагарды,
У асяроддзі нейкіх дум.
Пахапалі ўміг бялізну,
Разбурчэўшыся пра кошт.
Тут вам не саціялізма –
Гэта там было ўсё грош!..
І, паклаўшыся на лаўкі
Хто куды, хто як, хто дзе,
Загарнуліся ў сон даўкі, -
Ну, і мы ў той грамадзе.
А, тым часам, грукацела
Ноч пад нашым цягніком –
Безаглядна і нагбом
У гісторыю ляцела…
Ля Гародні навальніца
Над вагонамі кружыцца
Пачала дажджом кудлатым
У бліскучых, звонкіх латах.
С у с т р э ч а .
Вось і горад. “Здаць пасцелі!”
Мітусня, як і заўжды.
Стоп, машына! Паляцелі!..
Гляньце: Дзіма!* Ой, гады
Не бяруць яго, халера, -
Усё такі, які і быў:
Хударлявы, як фанера,
Вагі граму не набыў!
Сын яго, Ілля*, адразу
З рук хатуль пачаў ірваць:
“Дзядзька, дай сюды, зараза!
Буду я дапамагаць!”…
Ад вакзалу, нібы танкі,
Ля ракі Гараднічанкі*,
Уздоўж цагляных сараёў
Мы прабраліся дамоў.
Ледзь да пятага паверху
Той “хрушчобы”* дапаўзлі;
Я з натугі аж заперхаў, -
І нашто нам хатулі?..
Шэсць гадзін. І сон пануе
У кватэры той. Сядзім.
Нам гарбату прапануюць.
П’ём. Маўчым. У столь глядзім.
Тут і людзі паўставалі:
Серафімаўна - “Марго”*,-
Яе ведаў нават Сталін!
Гэта ж, братка, ого-го!
І Наталля, жонка Дзімы.
І дачка іх Вольга тут –
Нас вітаюць, ходзяць міма,
Бо адзіны тут маршрут.
Ш п а ц ы р .
Ну, а потым па Гародні
Паглядзець пабеглі мы –
Як жыве тут люд заходні
І якія тут дамы.
Дзіма – за экскурсавода:
Паказаў і расказаў
Пра палацы і згароды,
І пра рэха даўніх спраў.
І навошта ў медыцыну
Ён папёрся – не пайму.
От гісторыкам бы – грымнуў!
Краю роднаму свайму
Ён прыйшоўся б даспадобы…
Дактароў жа – да хваробы,
Як усюткіх прусакоў
Ці настырных тых гракоў.
Калі мовіць аб паходзе –
Спадабаўся Гродна нам:
Ёсць тут чыннасць у народзе,
Уяўленне ёсць аб згодзе
І - сталічны нейкі гам.
Старажытных забудоваў –
Каб мы так усе жылі!..
Гэта ў нас пад Магілёвам
Абаронцамі былі
Кожны трэці ці чацвёрты –
Немцы усё й расцёрлі ў пыл*.
І навошта быць упёртым,
Каб затым парваць стос жыл?..
Ды затое хутка будзе
Магілёў Героем!* Вось!
Зажывуць тады ж там людзі!
Вечна будзе весялосць!..
На кладзішча завярнулі
Паглядзець, як справы тут, -
Нешта, штосьці, дзесьці чулі,
Як убачылі – капут:
Ні адзінай агароджы!
Як так можна – не пайму!
Мо, няма на гэта грошай?
Мо, жывуць тут па-свайму?..
Кветкі, чыннасць, цішыня
І - нябёсаў вышыня…
Дзень каціўся ў цёплы вечар.
Быў маленькі шчэ размах:
Завітаў да нас з далечы
Чорны, стомлены Манах* …
З о н а .
…Раніцой, з суседкай Галяй
Мы на гродзенскім вакзале
У чарзе і не стаялі:
“Вам да Кузніцы? ”* - “Вядома!”
Пад вакзальнай столлю гоман.
І нарэшце дзверы зоны
Адчыніліся, і мы,
Быццам з плену ці турмы,
Ламануліся на волю.
Там – знаёмае да болю:
І ліхія пагранцы,
І ў цывільным малайцы,
І вачасты мытнік строгі:
“Ой, з якое ж вы аблогі?
З Магілёву? Быць не можа!
Што схавалі? Добжэ, добжэ!*
Ну, праходзьце – там цягнік!”
І пачаўся наш адлік
Той вандроўкі непаўторнай…
К о д а .
Ой, Панас, - вось так мажорна
У жыцці шчэ не было!
Эх, куды ж нас занясло!..
Ну, аб гэтым, братка, потым –
Замарыўся нешта я.
Заўтра рана на работу –
Спраў там розных дах..я.
Давідзэня!”*
І ў хвіліну
Па Брылях прашамацеў.
Завядзе яшчэ ў маліну!
Ой, пачуецца той спеў!..
22 – 24 ліпеня 2003 г.
29 жніўня 2005 г.
З а ў в а г і і т л у м а ч э н н і .
Мікалай Адамавіч Яцкоў – дырэктар Брылеўскага сельскага Дома
культуры Магілёўскага раёна.
Гарсія Лорка Федэрыка (1898-1938), іспанскі паэт і драматург. Адна з галоўных ідэй яго паэтычнай творчасці – магчымасць дыялога паміж людзьмі, кожны з якіх уяўляе асобны свет. Растраляны франкістамі. На беларускую мову яго творчасць перакладаў Р.Барадулін.
Вёска ў Магілёўскім раёне Магілёўскай вобласці.
Мястэчка ў Беластоцкім ваяводстве (Польшча), недалёка ад поль-
ска-беларускай мяжы. Вядома тым, што там нарадзіўся, жыве і працуе пісьменнік Сакрат Яновіч.
Сакрат Яновіч нарадзіўся 4 верасня 1936 г. у мястэчку Крынкі Беластоцкага ваяводства (Польшча) у сям’і шаўца, Канстанціна
Яновіча, які меў таксама і трохгектарную гаспадарку. У школе
спрабаваў пісаць вершы па-польску і па-руску. У 1950 годзе ад-
правіўся з Крынак у “вялікі горад Беласток”, дзе закончыў электра-
тэхнікум (1955), а затым (завочна) аддзяленне беларускай філало-
гіі Настаўніцкага інстытута (1962). Працаваў журналістам у штоты-
днёвіку “Ніва”, кіраваў аддзелам галоўнага праўлення Беларускага
грамадска-культурнага таварыства. У 1973 годзе завочна закончыў
факультэт польскай філалогіі Варшаўскага універсітэта. Пратэсту-
ючы супраць бюракратызацыі ўлады, быў вымушан пайсці на “чор-
ную работу” – рабіў кладаўшчыком, тэхнікам бяспекі працы, што
ўзбагаціла яго жыццёвымі назіраннямі. Быў старшынёй Клуба Саюза польскіх пісьменнікаў у Беластоку (1976-1981). У апошнія
гады ўсё больш займаецца палітычнай дзейнасцю, змагаецца за роўныя правы беларусаў Беласточчыны з палякамі. Адзін з заснавальнікаў Беларускага незалежнага выдавецтва (1981-1987). Старшыня партыі Беларускае дэмакратычнае аб’яднанне (з 1990 г.).
Як празаік С.Яновіч дэбютаваў у 1956 г. на старонках беларускага штотыднёвіка “Ніва”. Аўтар зборніка апавяданняў і мініяцюр “Загоны”, аповесці “Сярэбраны яздок”. У перакладзе на польскую мову выйшлі яго кнігі прозы “Вялікі горад Беласток”“Забыцці”, “Сцяна”, “Самасей”, “Малыя дні”, “Трэцяя пара”, а таксама напісанае для палякаў эсэ “Беларусь, Беларусь”, якое выклікала вялікую палеміку, прыцягнула ўвагу да патрэб беларусаў Польшчы. Проза С.Яновіча вызначаецца філасафічнасцю, глыбокім псіхалагізмам.
-----------------------------------------------------------
“Беларускі Трыялог” – сустрэчы аўтараў штогодніка “Annus
Albaruthenicus” (“Год Беларускі”) у мястэчку Крынкі Беластоцкага
ваяводства (Польшча). Штогоднік выдае С.Яновіч. Больш падра-
бязна аб гэтым – у публікацыі часопіса “КРАЙ – KRAJ. Polonica-
Albaruthenica – Lithuanica” (г.Магілёў) № 3-4 (11-12) 2003 г.:
© 2003 Мікола ЯЦКОЎ (Брылі, Беларусь – Крынкі, Польшча)
ЧАРГОВЫ “ТРЫЯЛОГ” У КРЫНКАХ
У Беларусі некалькі сэрцаў.
Адно з іх, гарачае і няспыннае, б’ецца на Беласточчыне ў стара-
жытным мястэчку Крынкі на вуліцы з легкакрылай назвай Саколь-
ска ў доме, дзе жыве дзіўны чалавек – Сакрат Яновіч.
Што гэта – дзівацтва ці сапраўдная мужнасць – быць беларусам,
біцца за беларускасць, кідацца па-донкіхоцку на змрочныя ветракі
абыякавасці і бяспамяцтва?! Але ж Сакрат Яновіч – вельмі разум-
ны Дон-Кіхот. Ён спачатку ўважліва глядзіць, думае, разважае,
уладкоўвае ў руцэ цяжкое кап’ё, прымерваецца і толькі потым, ра-
загнаўшыся, дакладна пацэліць у патрэбнае месца. Ён заўсёды ведае што рабіць і як рабіць. І робіць! Сакрат Яновіч – жывы прык-
лад таго, як думка, рэч нематэрыяльная, змяняе хаду гісторыі.
Кажуць. што імя адбіваецца на лёсе чалавека. Старажытны Са-
крат таксама пільна ўглядаўся ў будучыню… Па нашаму ж Сакра-
ту ўсё проста: без беларускай нацыянальнай ідэі не адбудзецца ад-
раджэння Беларусі. Аднак любую ідэю – а тым больш нацыяналь-
ную – трэба адшліфоўваць, аграньваць, рабіць з бясформеннага
алмазу непаўторны брыльянт. Тут намаганнямі аднаго толькі чала-
века, нават такога апантанага, як Сакрат Яновіч, не абыйсціся: трэ-
ба калектыўны розум, талака. І не проста пасядзець, пагаманіць “за
жыццё” дый разысціся – тут трэба. каб думкі клаліся ў друкаваныя радкі. Напісанае ж – застаецца!
Так нарадзіўся “Annus Albaruthenicus” (“Год Беларускі”) – часо-
піс еўрапейскага кшталту, які скіраваны ў Еўропу. А з ім узнікла
чатыры гады таму і “Villa Sokrates”, каб выхаваць народжанае дзі-
цё і правесці яго праз гады сталення.
Стратэгія задумкі была простая і ясная: калі ты хочаш быць, па-
трэбна, каб цябе ведалі. Беларусь – частка Еўропы, значыць, бела-
рушчыну трэба ўводзіць у Еўропу. Сакрат Яновіч да сёняшняга дня не можа зразумець, як гэта ў дзесяцімільённай Рэспубліцы Беларусь ні ў каго не ўзнікла такая задума, недарагая, заснаваная выключна на аўтарытэтах. Даць трыбуну еўрапейскім інтэлектуалам, дасведчаным у беларускай культуры, на аснове незвычайнай, на першы погляд, канцэпцыі: беларускае не па-беларуску, а небеларускае па-беларуску. Найперш як праява экспансіі беларускага, а ўжо потым – еўрапеізацыі беларусаў.
Жывым дадаткам да “Году Беларускага” паўсталі і “Беларус-
кія Трыялогі” – сустрэчы аўтараў штогодніка, якія звычайна адбы-
ваюцца на маляўнічым хутары Лапічы ля Крынак. Ад Лапічаў да
беларускай мяжы крыху больш за кіламетр, таму няма адчування
адарванасці ад Беларусі: вось яна – побач. І ў гэтай геаграфічнай
невыпадковасці свой сэнс: пра беларускае лягчэй гаварыць, адчува-
ючы на патыліцы дыханне Беларусі.
Свет пабачылі ўжо тры нумары яновічава дзіцяці. У ліпені гэтага
года адбыўся ўжо чацвёрты “Беларускі Трыялог”, патронам якога
ўпершыню з’явілася афіцыйная асоба – маршалак Беластоцкага
ваяводства Януш Кжыжэўскі. Здаецца, такі рэверанс у бок Сакрата
Яновіча, змучанага думкамі аб тым, дзе знайсці фундатараў, невы-
падковы: Польшча збіраецца ў Аб’яднаную Еўропу, а там існуюць
пэўныя і жорсткія правілы павагі і падтрымкі нацыянальных мен-
шасцей. Для польскіх улад Сакрат Яновіч як той выратавальны
круг – вось, маўляў, мы беларусаў падтрымліваем! Нават прэс-
тыжная еўрапейская прэмія імя Анджэя Дравіча – і тая ў белару-
са!..
У гэтым годзе ў спякотныя ліпеньскія дні на лапіцкім узмежку
сустрэліся вядомы сацыёлаг Рышард Радзік з Універсітэта імя Ма-
рыі Кюры-Складоўскай у Любліне, прафесар Эльжбета Чыквін з Беластоцкага універсітэта, доктар Майкл Флемінг з Оксфардска-
га універсітэта, прафесары Андраш Золтан і Лаяш Пальфальві з
Будапештскага універсітэта, перакладчыкі Чэслаў Сэнюх з Варша-
вы, Генрык Берэзка з Берліна і Ян Бурлыка з Гродна. І мне з ма-
ёй жонкай Алай на гэтай сустрэчы была адведзена свая роля: кож-
ны вечар Трыялога аздабляць канцэртам з песень на вершы вядо-
мых беларускіх паэтаў.
І былі тры незабыўныя дні: ад раніцы даклады і творчыя дыс-
кусіі, удзень вандроўкі па святых месцах крынкаўскага наваколля
з абавязковымі захапляльнымі аповедамі Сакрата Яновіча: у круш-
нянскай мячэці – пра польскіх татараў, у гжыбаўшчыцкай царкве –
пра гісторыю праваслаўя ў гэтым былым кутку Беларусі, у Суп-
расльскім манастыры – пра доўгі шлях, што вядзе да храма, ля
старажытных муроў крынкаўскай жыдоўскай бажніцы – пра былое
і незваротнае… А ўвечары, крыху змораныя за дзень сябры Трыя-
логу па-апостальску рассаджваліся за доўгім сталом, запальвалі
свечкі, і над лапіцкімі прыцемкамі ўзляталі песні на вершы Гілеві-
ча, Законнікава, Бураўкіна, Акуліна. А калі аднойчы ўсе дружна
падхапілі гілевіцкую “Песню бярыце з сабой…”, падумалася:
абавязкова возьмуць! І панясуць яе, беларускую песню, па еўра-
пейскіх шляхах. Бо адгукнуліся на вокліч Сакрата Яновіча, паве-
рылі яму і пайшлі побач з ім…
----------------------------------------------
Ала Міхайлаўна Яцкова – жонка Міколы Яцкова.
“Кардон” – дзяржаўная граніца, мяжа.
Маецца на ўвазе, што Мікола і Ала Яцковы актыўна займаюцца песеннай творчасцю: ён, як кампазітар (больш за 800 песен на вер-
шы беларускіх і рускіх паэтаў), яна, як паэт (напісала 12 песен).
Таксама з’яўляюцца і выканаўцамі створаных песен.
Кабзон Іосіф Давыдавіч (н. 11.09.1937 г.), расійскі эстрадны
спявак. Народны артыст Расіі, Украіны, СССР. Прафесар. З 1959
года саліст Усесаюзнага радыё. Прапагандыст і першы выканаўца песень А.Пахмутавай, А.Астроўскага, А.Фельцмана, Я.Фрэнкеля,
Э.Калманоўскага, М.Тарывердзіева і інш. У Міколы Яцкова ёсць
мара – каб Іосіф Кабзон выканаў штосьці з яго песень.
“Дом Польскі” належыць Магілёўскаму аддзяленню грамадскай
арганізацыі “Саюз палякаў на Беларусі”. Быў адкрыты ў 1996 г. на
сродкі Асацыяцыі польскай садружнасці г.Варшавы. Займаецца
культурна-асветніцкай дзейнасцю. Тут дзейнічаюць клубы – мола-
дзевы, жаночы, скаўцкая дружына, суполка польскіх урачоў. Аказ-
вае кансультацыі тым, хто мае сумесны бізнэс с палякамі. Ёсць свой відэаклуб, дзе праглядваюцца мастацкія фільмы, атрыманыя
з відэатэкі пры Амбасадзе Рэспублікі Польшча ў Беларусі. право-
дзяцца заняткі па вывучэнню польскай мовы. “Дом Польскі” пры-
мае ўдзел у штогадовых выездах 12 кастрычніка на месца бітвы з
гітлераўскімі войскамі 1-й Польскай пяхотнай дывізіі імя Т.Кас-
цюшкі ў пасёлак Леніна Горацкага раёна. Займаецца бясплатным
аздараўленнем у Польшчы магілёўскіх дзяцей, якія вывучаюць польскую мову. Тут адзначаюцца рэлігійныя каталіцкія святы.
Маецца на ўвазе тое, што Мікола Яцкоў паспрабаваў знайсці
спонсара: папрасіў Уладзіміра Ільіча Мажорава, старшыню Брылеўскага сельскага Савета, напісаць пісьмо на імя Аляксея Аляксеевіча Кірыленкі, які ў той час працаваў генеральным дырэктарам холдзінга “Аблхарчпрам”. Аляксей пісьмо тое ўзяў, абяцаў дапамагчы. а потым паведаміў, што Пётр Фёдаравіч Тараймовіч з Аблсельгаспроду, які курыраваў той холдзінг, не згадзіўся на такую растрату дзяржаўных грошай.
З італьянскай мовы: “Мама мая!” ці, можа, “Матухны светы!”
Васіль Сцяпанавіч Навічонак – даўні сябра Міколы Яцкова,
“хросны бацька” Яцкова-паэта: у верасні 1984 г. выпусціў на ста-
ронку магілёўскай раённай газеты “За камуністычную працу” першую нізку вершаў маладога паэта. Працаваў у аддзеле культуры Магілёўскага райвыканкама, на магілёўскім радыё, галоўным редактарам абласнога тэлебачання. Зараз галоўны рэдактар газеты “Веснік Магілёва”.
Цягнік № 391 “Унеча – Гродна”: прыбыццё на станцыю Магілёў
17.37, адпраўленне з Магілёва ў 18.00, прыбыццё ў Гродна ў 6.11.
Аляксандр Шумскі – старэйшы сын Алы Яцковай.
Дзмітрый Віктаравіч Рыбкін – урач-тэрапеўт. Нарадзіўся і вырас у Гродна. Скончыў Гродзенскі медыцынскі інстытут. Працаваў у
Крычаве, і ў гэты періяд пазнаёміўся з Міколам Яцковым.
Ілля Рыбкін – сын Д.Рыбкіна.
Невялічкая рачулка ў цэнтры Гродна, больш нагадвае ручай.
Народная мянушка дамоў, якія шырока пачалі будавацца пры
М.С.Хрушчове, калі было абвешчана “Наша мэта – камунізм!”
і пачалося шпаркае перасяленне людзей з баракаў і камуналак у
асобныя кватэры з акрэсленым наборам камунальных паслуг.
Маргарыта Серафімаўна Дружыніна-Рыбкіна – маці Д.Рыбкіна,
вядомы ў Гродна медык і педагог.
Маецца на ўвазе, што ў перыяд з 3 па 26 ліпеня 1941 г. савец-
кія войскі і апалчэнцы гераічна абаранялі Магілёў. З 6653 гарад-
скіх будынкаў былі разбураны ці спалены 3220.
Гаворка пра тое, што Магілёву трэба даць зорку Героя за абаро-
ну 1941 г. , ідзе даўно – яшчэ з тых брэжнеўскіх часоў, калі Смален-
ску, Туле, Наварасійску далі званні “Героеў”, а Магілёву “кінулі”
толькі ордэн Айчынай вайны I ступені. Апошнім часам размовы ў
гэтым накірунку ўзмацніліся. І можа так стацца, што прэзідэнт
А.Лукашэнка сваім указам узаконіць заваяваны статус Магілёва і
выправіць даўнюю гістарычную недакладнасць.
Маецца на ўвазе набытая ў краме і дружна распітая бутэлька
малдаўскага віна “Чорны манах”.
Кузніца Бяластоцкая – горад на польска-беларускай мяжы, неда-
лёка ад Гродна, праз які праходзяць асноўныя патокі беларускіх
дробных бізнэсоўцаў, якія імкнуцца ў Беласток.
“Dobrze” (польскае) – “Добра”.
“Do widzenia” (польскае) - “Да пабачэння”.